Kiedy unikać glutenu i laktozy?

Diety eliminacyjne są jednymi z najpopularniejszych i coraz częściej stosowanych przez społeczeństwo sposobów odżywiania. Dla jednych są sprawdzonym sposobem na poprawę stanu swojego zdrowia i wyeliminowanie przykrych dolegliwości ze strony układu pokarmowego (i nie tylko!), inni doszukują się w nich cudownego sposobu na pozbycie się zbędnych kilogramów – czy słusznie?
W dzisiejszym artykule postaram się rozwiać wszelkie wątpliwości na temat diety bezglutenowej i bezlaktozowej – na czym polegają, kiedy ich zastosowanie może przynieść korzyści a w jakich sytuacjach może wręcz stwarzać niebezpieczeństwo dla zdrowia? Wytłumaczę również, dlaczego przechodząc na dietę eliminacyjną, często możemy zauważyć spadek masy ciała i czy na pewno jest to efekt pożądany.

? CO TO JEST GLUTEN?

Chcąc zrozumieć zasadność stosowania diety bezglutenowej, na początek warto zrozumieć, czym tak właściwie jest gluten. Definiuje się go jako rodzinę białek występujących w zbożach takich jak pszenica, jęczmień, owies i żyto. Gluten składa się z dwóch konkretnych białek: gliadyny i gluteniny, czasami dodatkowo również z sekaliny. U niektórych osób wymienione wyżej białka mogą przekraczać barierę nabłonkową i aktywować układ odpornościowy, co w konsekwencji jest w stanie wywołać reakcję alergiczną lub autoimmunologiczną. 
Możemy spotkać się także z niecałkowitym trawieniem glutenu, co prowadzi najczęściej do znacznych zmian w jelitach człowieka i powoduje objawy jelitowe lub pozajelitowe.

❓ DIETA BEZGLUTENOWA – NA CZYM POLEGA?

Oczywiście – na eliminacji glutenu! Znajdziemy go przede wszystkim w produktach wykonanych z pszenicy (chleby, kasze takie jak np. kuskus, mąka, makarony, pieczywo chrupkie), żyta (chleb, otręby, mąka, płatki), jęczmienia, orkiszu i owsa. Dozwolone są za to produkty kukurydziane, ryż, amarantus, komosa ryżowa (inaczej quinoa), gryka, proso (inaczej jagło) oraz produkty ziemniaczane (mąka, płatki). 

Długotrwale stosowana dieta bezglutenowa wymaga edukacji żywieniowej – pacjent musi wiedzieć, jak komponować swoją dietę, aby zapobiec ewentualnym niedoborom pokarmowym i mineralnym.

Na rynku dostępne są także produkty bezglutenowe oznaczone markami produkującymi wyłącznie asortyment bez glutenu. Najczęściej jest to jednak żywność wysokoprzetworzona, stojąca na samym szczycie piramidy zdrowego odżywiania i jej spożycie powinno być jak najbardziej ograniczane. 

Na co dzień w diecie bezglutenowej (ale także w diecie tradycyjnej!) warto stawiać na produkty o niskim stopniu przetworzenia, takie jak kasze, makarony (kukurydziany, ryżowy, strączkowe), ziemniaki, bataty, ryż, chleb (np. gryczany lub kukurydziany). Produkty bardziej przetworzone, takie jak wyżej wspomniane bezglutenowe gotowe alternatywy lub wafle ryżowe, powinny być jedynie dodatkiem do całokształtu naszego jadłospisu.

Uwaga! Niektóre, na pozór niewinne produkty, takie jak mięsa, szynki, budyń, proszek do pieczenia również mogą zawierać gluten. W potrzebie przestrzegania diety bezglutenowej warto zwracać uwagę na to, co producent napisał na opakowaniu, dokładnie czytać składy kupowanej żywności i sprawdzać, czy produkt jest oznaczony rysunkiem przekreślonego kłosa. Daje nam to 100% pewność, że produkt jest bezglutenowy.

?CELIAKIA

Celiakia to choroba przewlekła. Jest enteropatią (czyli stanem patologicznym w obrębie jelit) o podłożu immunologicznym, wywoływaną przez spożywany gluten.
Celiakia charakteryzuje się dosyć wysoką częstością występowania – szacuje się, że cierpi na nią około 1% populacji ogólnej. Charakteryzuje się skrajnie niejednorodnym obrazem klinicznym, a w wyniku rozwoju powikłań przednowotworowych także zwiększoną śmiertelnością. Z tego względu niebagatelizowanie objawów, wczesna diagnostyka i zastosowanie diety przeciwglutenowej jest jak najbardziej zasadne. 

Jak wykryć celiakię? Zgodnie z międzynarodowymi wytycznymi, celiakię definiuje atrofia kosmków jelitowych w biopsji dwunastnicy i dodatnie przeciwciała (tTG, EmA, DGP), a także badanie histopatologiczne jelita cienkiego.

Uwaga! Szacuje się, że około 20% pacjentów z celiakią jest obecnie nierozpoznanych, a diagnozy nadal obarczone są znacznym opóźnieniem diagnostycznym! Z tego względu bardzo ważna pozostaje samoobserwacja obecnego stanu zdrowia i samopoczucia, regularne badania krwi (przy celiakii często możemy zaobserwować niedokrwistość, a także niedobory między innymi żelaza, wapnia, witamin z grupy B, witaminy D). Niekiedy celiakia może przez bardzo długi okres czasu zupełnie nie dawać o sobie znać, dlatego badania w jej kierunku w szczególności powinny wykonywać osoby z grup ryzyka lub te z innymi towarzyszącymi objawami żołądkowo-jelitowymi.

NIECELIAKALNA NADWRAŻLIWOŚĆ NA GLUTEN

Niekiedy objawy żołądkowo-jelitowe i pozajelitowe nie są potwierdzane jako przyczyna celiakii, gdyż badania diagnostyczne w jej kierunku okazują się być ujemne. Jednocześnie poprawa stanu zdrowia i ustępowanie dolegliwości następuje najczęściej po zastosowaniu diety bezglutenowej. Z tego powodu wprowadzony został termin nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten, który definiuje zaburzenia po spożyciu białek glutenowych.

Oszacowanie występowania nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten na świecie jest bardzo trudne, gdyż stosunek do produktów glutenowych na przestrzeni ostatnich 10 lat uległ znacznej zmianie i wiele osób wybierając zdrowszy styl życia, pomimo braku występowania jakichkolwiek dolegliwości, decyduje się na właśnie taki system odżywiania. Dodatkowo, na tę chwilę nie istnieją żadne kryteria diagnostyczne mogące potwierdzić nieceliakalną nadwrażliwość na gluten co tym bardziej utrudnia stwierdzenie, u których pacjentów dieta bezglutenowa rzeczywiście przynosi korzyści.

NCGS (ang. non-coeliac gluten sensivity) najczęściej manifestuje się takimi objawami jak wzdęcia, bóle brzucha, biegunka, bóle w nadbrzuszu, nudności i aerofagia. Objawy pozajelitowe obejmują brak dobrego samopoczucia, zmęczenie, ból głowy, niepokój, „mgła umysłowa” i ból stawów lub mięśni zgodny z fibromialgią; sporadycznie opisywane są również objawy alergiczne, takie jak astma czy nieżyt nosa.
Jako związane z występowaniem nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten opisane zostały także choroby psychiatryczne i neurologiczne, takie jak epilepsja, autyzm i zaburzenia nastroju. Co istotne – wyżej wymienione objawy pojawiają się stosunkowo szybko po spożyciu glutenu – od kilku godzin do kilku dni, dlatego dosyć łatwo można powiązać je z występowaniem NCGS.

Czy dieta bezglutenowa przy występowaniu powyższych objawów jest zasadna? To zależy! Na początek na pewno warto obserwować swój organizm bezpośrednio po spożyciu glutenu i weryfikować, czy dolegliwości rzeczywiście mogą być związane z tym składnikiem pokarmowym. Jeżeli tak, dieta wykluczająca zboża glutenowe może okazać się w tym przypadku jak najbardziej zasadna. 

OPRYSZCZKOWE ZAPALENIE SKÓRY

Niekiedy białka glutenowe powodują dolegliwości mało związane z przewodem pokarmowym i zaczynają drażnić inne układy i tkanki. Opryszczkowe zapalenie skóry dotyka od 30 do 75 osób na 100 000. Jest to pozajelitowa manifestacja choroby celiakalnej, charakteryzująca się swędzącą i pęcherzową wysypką pojawiającą się na skórze łokci, kolan i pośladków. Co ważne, w znacznej większości przypadków po zastosowaniu diety bezglutenowej manifestacja skórna łagodnieje lub zupełnie znika. 

Objawy żołądkowo-jelitową mogą być częścią obrazu klinicznego w momencie rozpoznania opryszczkowego zapalenia skóry, nie jest to jednak konieczność. Diagnostyka opryszczkowego zapalenia skóry polega na wykonaniu biopsji skóry i wykrywaniu złogów ziarnistych IgA. Bardzo ważne, aby w czasie wykonywanego badania pacjent nie stosował diety bezglutenowej, ze względu na możliwe sfałszowanie wyniku badania. Innymi badaniami pomocniczymi może być wykonanie oznaczenia HLA DQ2 i DQ8, a także (jak w przypadku celiakii) biopsja dwunastnicy i wykonanie morfologii w celu ustalenia niedokrwistości. 

W przypadku opryszczkowego zapalenia skóry ważne jest ścisłe i sumienne przestrzeganie diety bezglutenowej, co daje duże możliwości remisji choroby i poprawę stanu zdrowia.

?ALERGIA NA PSZENICĘ

Czasami odstawienie glutenu wynika z konkretnego produktu, na który jesteśmy uczuleni. Przykładem takiej sytuacji jest stwierdzenie alergii na pszenicę. Jest to nic innego jak niekorzystna odpowiedź immunologiczna na białka tego zboża, która może powodować różne objawy kliniczne, których występowanie zależy między innymi od drogi ekspozycji na alergen i rodzaju reakcji immunologicznej (IgE zależnej lub IgE niezależnej). Reakcje IgE-zależne na pszenicę mogą wystąpić po jej spożyciu (alergia pokarmowa) lub inhalacji (alergia oddechowa). 

Do objawów alergii na pszenicę zaliczamy występowanie pokrzywki, ostre objawy żołądkowo-jelitowe, tj.: wymioty, bóle brzucha, biegunka, ostre zaostrzenie atopowego zapalenia skóry, nieżyt nosa i anafilaksję wysiłkową wywołaną przez pszenicę. W formie alergii IgE niezależnej dodatkowo zaobserwować możemy eozynofilowe zapalenie przełyku i eozynofilowe zapalenie żołądka.

Dieta w alergii na pszenicę nie jest typową dietą bezglutenową. O ile bezwględnie zakazane jest spożywanie produktów pszennych, tak zboża zawierające prolaminy, takie jak jęczmień, żyto i owies, których powinni unikać chorzy na celiakię lub nieceliakalną nadwrażliwość na gluten, są na ogół dobrze tolerowane.
Stopień konieczności zaostrzenia dietoterapii w alergii na pszenicę jest kwestią bardzo indywidualną i zależy od rodzaju i nasilenia objawów klinicznych. W znacznej większości przypadków konieczna pozostaje współpraca ze specjalistą, jakim w tym przypadku jest oczywiście dietetyk. 

? CO TO JEST LAKTOZA?

Kolejnym omówionym w tym artykule składnikiem będzie laktoza. Jest ona disacharydem składającym się z galaktozy i glukozy. Laktoza spełnia kluczowe znaczenie dla życia zwierząt jako główne źródło energii z mleka wszystkich ssaków, z wyjątkiem lwa morskiego. Dlaczego coraz częściej możemy zetknąć się zatem z produktami bezlaktozowymi?
Jelitowe wchłanianie laktozy wymaga hydrolizy do jej składowych monosacharydów przez enzym laktazę rąbka szczoteczkowego. Od 8. tygodnia ciąży aktywność laktazy można wykryć na powierzchni błony śluzowej jelita. Aktywność ta wzrasta do 34. tygodnia, a ekspresja laktazy osiąga szczyt po urodzeniu. Po upływie kilku pierwszych miesięcy życia aktywność laktazy zaczyna jednak gwałtownie spadać u znacznej większości ludzi. Powoduje to pojawiające się dolegliwości ze strony układu pokarmowego po spożyciu takich produktów jak mleko krowie, jogurty, serki wiejskie i świeże twarożki.

? DIETA BEZ LAKTOZY – NA CZYM POLEGA?

Dieta bez laktozy zakłada częściowe ograniczenie lub całkowitą eliminację produktów mlecznych z diety.

Stopień restrykcyjności stosowanej diety zależy w dużej mierze od nasilania się objawów chorego. Czasami konieczna jest zupełna eliminacja wszystkich produktów mlecznych z diety, innym razem wystarczy zamienić je na bezlaktozowe zamienniki. Na rynku dostępność do tego typu produktów jest coraz większa i na chwilę obecną nie stanowi już większego problemu.

Uwaga! Obserwuj swój organizm – nietolerancja laktozy często może współwystępować z chorobami jelit, dysbiozą jelitową i chorobami autoimmunologicznymi. Badaj się regularnie, a w razie występowania jakichkolwiek dolegliwości możesz rozważyć stosowanie dzienniczka żywieniowego, który może być pomocny w znalezieniu ich przyczyny.

W przypadku trwałej eliminacji produktów mlecznych warto zwrócić uwagę na podaż wapnia, aby zapobiec jego ewentualnym niedoborom. Z tego względu w diecie częściej powinny znajdować się takie produkty jak suszone figi, brokuły, migdały, mak, nasiona roślin strączkowych, sardynki, a także wysokozmineralizowana woda, która może zapewnić nawet połowę dziennego zapotrzebowania na wapń!

Ze względu na kwestię smakową dobrym zamiennikiem nabiału są produkty na bazie roślin. W sklepach coraz częściej możemy spotkać różnorodne napoje roślinne (jako zamiennik dla tradycyjnego mleka krowiego), jogurty roślinne (kokosowe, owsiane), a nawet śmietanki na bazie kokosa lub ryżu, które można stosować jako alternatywę do zabielenia sosu lub zupy.
Przy wyborze produktu roślinnego będącego zamiennikiem nabiału warto zwrócić uwagę na kilka elementów. Po pierwsze: sprawdzamy długość składu – tutaj zawsze kierujemy się zasadą „im krótszy skład, tym lepiej”. Po drugie: pilnujemy, aby napój, który kupujemy, był fortyfikowany (wzbogacany) w wapń. Jest to bardzo ważne, zwłaszcza jeżeli na co dzień stosujemy dietę w 100% opartą na produktach roślinnych. Po trzecie: zamiennik nabiału może być dodatkowo wzbogacony w takie składniki jak witamina D3 i witamina B12.

NIETOLERANCJA LAKTOZY

Nietolerancja laktozy związana z pierwotnym lub wtórnym niedoborem laktazy charakteryzuje się bólem i wzdęciem brzucha, zaparciami lub wręcz przeciwnie - biegunką indukowaną przez laktozę w produktach mlecznych.

Nietolerancja laktozy zależy nie tylko od zdolności organizmu do produkcji laktazy, ale także od dawki samej laktozy (czasami przy uwzględnieniu niewielkich ilości produktów mlecznych dolegliwości ustępują), flory jelitowej (produkty mleczne częściej powodują dolegliwości u osób z dysbiozą jelitową lub IBS), motoryki przewodu pokarmowego, przerostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO) oraz wrażliwości przewodu pokarmowego na wytwarzanie gazów i innych produktów fermentacji trawienia laktozy.

W leczeniu nietolerancji laktozy dieta odgrywa niebagatelne znaczenie. Eliminacja produktów wysokolaktozowych, takich jak mleko krowie, świeże sery białe, maślanka, kefir, jogurt jest jak najbardziej zasadne. Należy obserwować reakcję organizmu po spożyciu wyżej wymienionych produktów zależnie od wielkości porcji tych produktów. Czasami serek wiejski zjedzony raz w tygodniu lub łyżka śmietany do zabielenia zupy nie stanowi problemu, ale większe ilości mogą nasilać przykre objawy.
Osobną kwestią pozostaje także eliminacja z diety serów twardych (cheddar, parmezan, gouda, sery pleśniowe), gdyż te zawierają z reguły o wiele niższe zawartości laktozy od swoich świeżych odpowiedników. Ich spożywanie również powinno być sumiennie kontrolowane i w razie potrzeby – bezwzględnie ograniczane lub całkowicie eliminowane.
Do leczenia nietolerancji laktozy warto (oprócz odpowiednio dobranej diety) dodać także stosowanie enzymów trawiennych, które pomogą organizmowi w trawieniu mniej lekkostrawnych posiłków.

Uwaga! Tak jak napisałam wyżej – nietolerancja laktozy może przebiegać jako objaw przerostu flory bakteryjnej jelit. W takim przypadku, oprócz diety bezlaktozowej konieczna jest także eliminacja produktów bogatych w tzw. FODMAP. Dieta taka powinna przebiegać pod ścisłą kontrolą dietetyka i nie powinna być stosowana przez okres dłuższy niż kilka tygodni, ponieważ przeprowadzona w niewłaściwy sposób naraża organizm na niedobory witamin i składników mineralnych. Dieta ma również wpływ na mikrobiom okrężnicy. 
Zmiana spożycia FODMAP w diecie zmienia mikroflorę przewodu pokarmowego i u osób długotrwale stosujących dietę bez laktozy w połączeniu z low FODMAP odnotowano znaczący spadek stężenia probiotycznych bakterii Bifidobakterioides po czterech tygodniach diety.

Kolejna kwestia, to negatywny wpływ dużych eliminacji żywieniowych na jakość życia. Pacjenci z samodzielnie zgłaszaną nietolerancją laktozy ograniczają spożycie nie tylko produktów mlecznych, ale także innych produktów spożywczych ze względu na ogólne obawy dotyczące stanu ich zdrowia. Przysparza to nie tylko frustracji, ale także wiąże się ze stresem towarzyszącym przygotowywaniu posiłków i komponowaniu całego jadłospisu. Zmniejsza się wachlarz produktów, z których możemy korzystać, a produkty alternatywne są rzadko spotykane i najczęściej – o wiele droższe od produktów tradycyjnie spotykanych w polskiej kuchni.

CHOROBY TARCZYCY I INNE CHOROBY AUTOIMMUNOGOLICZNE

Jak to jest? Eliminować gluten i laktozę, jeżeli lekarz stwierdzi u nas hashimoto, AZS lub PCOS?

Oczywiście jak to w dietetyce zazwyczaj bywa, sprawa jest bardzo indywidualna. Zależy głównie od objawów, jakie zgłasza pacjent oraz od ich nasilenia.
To prawda, że osoby z hashimoto znacznie częściej wykazują niedobór laktazy - enzymu odpowiedzialnego za rozkład laktozy do cukrów prostych i jej trawienia w przewodzie pokarmowym. Deficyt ten występuje nawet do kilkudziesięciu procent częściej niż u osób zdrowych! Nie oznacza to jednak, że hashimoto i nietolerancja laktozy zawsze muszą iść ze sobą w parze.

Co z glutenem? Osoby z autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy lub atopowym zapaleniem skóry mogą cierpieć na celiakię nawet do 10 razy częściej niż osoby zdrowe – to fakt! Nie oznacza on jednak, że hashimoto lub AZS równają się celiakii i konieczności odstawienia glutenu. Często zamiana wysokoprzetworzonych produktów pszennych na te niskoprzetworzone (np. chleb żytni na zakwasie) lub ich zwykle ograniczenie (z codziennego spożycia do uwzględnienia kilka razy w miesiącu) może przynosić poprawę.

Wniosek nasuwa się sam- choroby autoimmunologiczne, w tym hashimoto, AZS lub PCOS mogą zwiększać ryzyko celiakii i gorszego trawienia laktozy, ale nie są z nimi jednoznaczne. Niepotrzebna eliminacja przy niedostatecznej wiedzy z zakresu żywienia może przyczynić się do pojawiania się lub pogłębiania niedoborów żywieniowych, a tego nie chcemy.

? PODSUMOWANIE

Dieta bezglutenowa i bezlaktozowa bez wątpienia są dziś bardzo modne, stąd ich promowanie przez wiele celebrytów i gwiazdy social mediów. Wiele osób bez większej wiedzy na temat zdrowego komponowania zdrowej diety poddaje się tej modzie i mimo braku objawów (które mogłyby świadczyć o celiakii lub innych enteropatiach) stara się odrzucić gluten, ponieważ uważa, że ​​może on szkodzić ich zdrowiu.
Sprawa ma się podobnie z laktozą, jednak tutaj stosowanie produktów bezlaktozowych nie przynosi organizmowi większej szkody. Brak glutenu w żywności spożywanej przez osoby dobrze go tolerujące może z kolei nie przynosić korzystnych efektów, co więcej może narażać na niedobory witaminowe i mineralne. Warto także rozważyć, czy na pewno stać nas na stosowanie diety bezglutenowej (jeżeli decydujemy się na nią bez większej konieczności), gdyż produkty bezglutenowe mogą być nawet kilkukrotnie droższe od ich tradycyjnych odpowiedników.
Oczywiście, są choroby, kiedy odstawienie glutenu jest jak najbardziej zasadne. W takim przypadku, szczególnie jeżeli nasza wiedza na temat zdrowego odżywiania jest znikoma, zalecam współpracę z dietetykiem, który nauczy nas, jak zdrowo komponować swoje bezglutenowe posiłki.

BIBLIOGRAFIA

1. Sapone A., Bai JC, Ciacci C., Dolinsek J., Green PHR, Hadjivassiliou M., Kaukinen K., Rostami K., Sanders DS, Schumann M., et al. Spektrum zaburzeń związanych z glutenem: Konsensus w sprawie nowej nomenklatury i klasyfikacji. BMC Med. 2012; 10: 13. doi: 10,1186 / 1741-7015-10-13.
2. Catassi C., Elli L., Bonaz B., Bouma G., Carroccio A., Castillejo G., Cellier C., Cristofori F., de Magistris L., Dolinsek J., et al. Diagnoza wrażliwości na gluten bez celiakii (NCGS): kryteria ekspertów Salerno. Składniki odżywcze. 2015; 7: 4966–4977. doi: 10.3390 / nu7064966.
3. Lebwohl B., Sanders DS, Green PHR Celiac disease. Lancet. 2018; 391: 70–81. doi: 10.1016 / S0140-6736 (17) 31796-8.
4. Jakes AD, Bradley S., Donlevy L. Dermatitis herpetiformis. BMJ. 2014; 348: g2557. doi: 10.1136 / bmj.g 2557.
5. Hadjivassiliou M., Sanders DD, Aeschlimann DP Zaburzenia związane z glutenem: ataksja glutenowa. Kopać. Dis. 2015; 33: 264–268. doi: 10.1159 / 000369509.
6. Cianferoni A. JAA-81550-Alergia na pszenicę: diagnostyka i leczenie. J. Asthma Allergy. 2016; 9: 13–25. doi: 10.2147 / JAA.S81550.
7. Leccioli V., Oliveri M., Romeo M., Berretta M., Rossi P. Nowa propozycja dla patogennego mechanizmu wrażliwości na gluten / pszenicę bez celiakii / niealergicznej: łączenie zagadki najnowszych dowodów naukowych. [(dostęp 28 stycznia 2019 r.)]; Składniki odżywcze. 2019 9 doi: 10.3390 / nu9111203.
8. Biesiekierski JR Co to jest gluten? J. Gastroenterol. Hepatol. 2017; 32 (Suppl 1): 78–81. doi: 10.1111 / jgh.13703.
9. Ortiz C., Valenzuela R., Lucero AY Celiakia, nadwrażliwość na gluten bez celiakii i alergia na pszenicę: Porównanie 3 różnych chorób wywoływanych przez tę samą żywność. Rev. Chil. Pediatría. 2017; 88: 417–423. doi: 10.4067 / S0370-41062017000300017.
10. Vesa TH, Marteau P., Korpela R. Nietolerancja laktozy. J. Am. Coll. Nutr. 2000; 19 (Dodatek S2): 165S – 175S. doi: 10.1080 / 07315724.2000.10718086.
11. Enattah NS, Sahi T., Savilahti E., Terwilliger JD, Peltonen L., Jarvela I. Identyfikacja wariantu związanego z hipolaktazją typu dorosłego. Nat. Genet. 2002; 30: 233–237. doi: 10,1038 / ng826.
12. Wang Y., Harvey CB, Pratt WS, Sams VR, Sarner M., Rossi M., Auricchio S., Swallow DM Polimorfizm trwałości laktazy / nietrwałości jest kontrolowany przez element działający cis. Szum. Mol. Genet. 1995; 4 : 657–662. doi: 10,1093 / hmg / 4,4,657.
13. Poulter M., Hollox E., Harvey CB, Mulcare C., Peuhkuri K., Kajander K., Sarner M., Korpela R., Swallow DM. region nierównowagi połączeń 1 Mb u Europejczyków. Ann. Szum. Genet. 2003; 67: 298–311. doi: 10.1046 / j.1469-1809.2003.00048.x.
14. Hogenauer C., Hammer HF, Mellitzer K., Renner W., Krejs GJ, Toplak H. Ocena nowego testu DNA w porównaniu z laktozowym wodorowym testem oddechowym do diagnostyki nietrwałości laktazy. Eur. J. Gastroenterol. Hepatol. 2005; 17: 371–376. doi: 10.1097 / 00042737-200503000-00018.
15. Ridefelt P., Hakansson LD Nietolerancja laktozy: Test tolerancji laktozy a genotypowanie. Scand. J. Gastroenterol. 2005; 40: 822–826. doi: 10.1080 / 00365520510015764.
16. Sun HM, Qiao YD, Chen F., Xu LD, Bai J., Fu SB Allel genu laktazy-13910T nie może przewidzieć fenotypu trwałości laktazy w północnych Chinach. Asia Pac. J. Clin. Nutr. 2007; 16: 598–601.
17. Zheng X., Chu H., Cong Y., Deng Y., Long Y., Zhu Y., Pohl D., Fried M., Dai N., Fox M. czynnościowe objawy żołądkowo-jelitowe: częstość występowania, czynniki ryzyka i wpływ na wybory żywieniowe. Neurogastroenterol. Motil. 2015; 27: 1138–1146. doi: 10.1111 / nmo.12602.
18. Imtiaz F., Savilahti E., Sarnesto A., Trabzuni D., Al-Kahtani K., Kagevi I., Rashed MS, Meyer BF, Jarvela I. Wariant T / G 13915 powyżej genu laktazy (LCT) jest allelem założycielskim trwałości laktazy w miejskiej populacji Arabii Saudyjskiej. J. Med. Genet. 2007; 44: e89. doi: 10,1136 / jmg.2007.051631.