Zaparcia
Pacjenci, którzy zgłaszają się do mnie w 99% skarżą się na brak możliwości systematycznego wypróżniania. W odpowiedzi na pytanie o częstotliwość słyszę, że od 1 do 2 razy w tygodniu. Zastanawiają się czym może to być spowodowane. Przypomina mi się wtedy okres kiedy sama miałam problem z wypróżnianiem. Stosowałam różnego rodzaju „ herbatki
ziołowe”, które działały wyłącznie na początku. Później już organizm się przyzwyczajał i problem powracał z powrotem. Tak samo było z tabletkami, które można kupić bez recepty. Podczas przeprowadzania wywiadu żywieniowego słyszałam różne interpretacje słowa zaparcie. O zaparciach mówimy wtedy gdy przez dłuższy czas treść jelitowa pozostaje w obrębie przewodu pokarmowego. Występują one gdy stolec jest oddawany rzadziej niż 3 razy w tygodniu lub też, gdy zmienia się jego konsystencja czyli jest on twardy, zbity i oddaje się go z trudnością. [1] Problem ten dotyczy zarówno ludzi starszych jak i młodych. Pacjenci często definiują zaparcie jako: oddawanie twardego stolca, parcie na stolec, uczucie niepełnego wypróżnienia, trudności w wydaleniu nawet małego stolca.
Podział zaparć
Wyróżniamy zaparcia idiopatyczne ( pierwotne) i wtórne. Najczęściej spotykanym typem zaparć są zaparcia idiopatyczne związane z zaburzeniami czynnościowymi przewodu pokarmowego. Nie stwierdza się tutaj występowania choroby organicznej. Rozpoznaje się je u >90% chorych. Występują z powodu nieodpowiedniej, ubogoresztkowej diety i niedostatecznej ilości wypijanych płynów oraz małej aktywności fizycznej. Zaparcia idiopatyczne można podzielić na trzy podtypy:
- zaparcia związane z wydłużonym czasem pasażu jelitowego
- zaparcia z prawidłowym czasem pasażu przez jelito
- zaparcia związane z dysfunkcją dna miednicy wskutek nieprawidłowej koordynacji pomiędzy dnem miednicy i zwieraczami odbytu[2]
Jeżeli nieskutecznie przesuwają się masy kałowe, powodujące zaparcia to możemy mówić o pierwszym podtypie zaparć idiopatycznych. Mogą one towarzyszyć między innymi takim chorobom jak:
- choroba Parkinsona
- depresja, nerwica
- choroba rdzenia kręgowego
- dolegliwości endokrynologiczne (np. niedoczynność tarczycy)
Czas przechodzenia pokarmu przez przewód pokarmowy, liczba wypróżnień, konsystencja, masa i objętość stolca zmienia się wraz z wiekiem. Prawidłowy czas pasażu jelitowego u osoby zdrowej wynosi od 20–72 godzin, w zależności od stopnia aktywności fizycznej danej osoby, rodzaju diety, przyjmowanych leków oraz czynników emocjonalnych.[3] W momencie kiedy mamy do czynienia z przewlekłym zaparciem to czas pasażu wydłuża się nawet do 120 godzin.
Zaparcia wtórne mogą być objawem zmian organicznych jelita grubego do których zaliczamy raka jelita grubego, ucisk jelita z zewnątrz z powodu guza lub przepukliny, zwężenie jelita spowodowane zapaleniem, niedokrwieniem, wąskim zespoleniem, zrostami lub naświetlaniem jelit, rectocoele, szczelinę odbytu, zwężenie odbytu. Zaparcia mogą towarzyszyć zaburzeniom metabolicznym takim jak cukrzyca, niedoczynność tarczycy, porfiria, wysoki poziom wapnia, niski poziom potasu lub magnezu, mocznica, zatrucie metalami ciężkimi. Występują w przebiegu takich schorzeń neurologicznych, jak choroba Parkinsona, uszkodzenie lub guz rdzenia kręgowego, stwardnienie rozsiane, niedokrwienie mózgu, zespół Ogilviego, choroba Chagasa oraz w chorobie Hirschsprunga. Pojawiają się również u pacjentów z depresją oraz u obłożnie chorych. Zaparcia mogą być wynikiem działań ubocznych licznych grup leków takich jak opioidy, preparaty antycholinergiczne, trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, blokery kanału wapniowego, leki przeciwparkinsonowskie, sympatykomimetyki, neuroleptyki, środki moczopędne, przeciwhistaminowe, neutralizujące kwas solny szczególnie zawierające wapń, preparaty wapniowe i żelazowe, środki przeciwbiegunkowe oraz niesteroidowe leki przeciwzapalne, ale także skutkiem nadużywania środków przeczyszczających.
Przyczyny zaparć
Współczesny człowiek, który jest pochłonięty pracą, nie mający czasu na zakupy i gotowanie coraz częściej sięga po produkty wysoko przetworzone a zwłaszcza fast foody, słodkie napoje. [4]. Ten brak czasu odbija się na naszym zdrowiu. Styl życia, nieprawidłowe odżywianie się ( brak spożywanego błonnika roślinnego), picie małej ilości płynów, brak aktywności fizycznej, czynniki psychogenne, to wszystko wpływa na zaparcia czynnościowe. Prowadzimy coraz częściej siedzący tryb pracy, a tym samym nasza aktywność fizyczna zostaje ograniczona, spożywamy żywność o dużej zawartości tłuszczu. Wymienione czynniki warunkują powszechniejszy wśród młodzieży problem nadwagi i otyłości.
Przyczyny zaparć można uszeregować w następujący sposób:
- czynnościowe- główna przyczyna, związana jest z trybem życia: upośledzenie aktu defekacji ( zaparcia odbytnicze), nadmierna czynność skurczowa jelita grubego, atonia gładkiej błony mięśniowej;
- organiczne- przeszkoda mechaniczna w jelicie grubym, ucisk z zewnątrz
- leki [4]
Jedną z częstszych przyczyn zaparcia jest lekceważenie uczucia parcia na stolec, co prowadzi do zaburzenia odruchu defekacyjnego. Aby dokładnie zrozumieć czym jest zaparcie należy poznać mechanizm działania okrężnicy i jelita grubego. Podczas przesuwania się pokarmu przez jelito grube, okrężnica absorbuje wodę z jedzenia a z nie strawionych resztek pokarmu tworzy się stolec. Skurcze okrężnicy popychają następnie stolec w kierunku odbytnicy. Zanim stolec dotrze do odbytu jest już w formie stałej, ponieważ większość wody została wcześniej zaadsorbowana. Zatwardzenie pojawia się wtedy, kiedy jelito grube adsorbuje zbyt wiele wody albo jeśli skurcze mięśni okrężnicy są wolniejsze czy też niezbyt częste. Wówczas stolec przesuwa się przez okrężnicę zbyt wolno a to powoduje, że staje się on twardy i suchy. Najczęstszymi powodami zaparć są:
a) Niewystarczająca ilość błonnika w diecie
Osoby, które stosują dietę bogatą w błonnik są mniej narażone na ryzyko powstania zaparcia. Najbardziej powszechną przyczyną zaparć jest dieta uboga w błonnik lub spożywanie pokarmu bogatego w tłuszcze np. serów, jajek i mięsa. Błonnik, zarówno rozpuszczalny jak i nierozpuszczalny, jest zawarty w owocach, warzywach , ziarnach, pieczywie razowym, fasolce i innych roślinach strączkowych, owsie, płatkach śniadaniowych, orzechach, soczewicy i jest produktem, którego organizm nie może strawić. Rozpuszczalny błonnik rozpuszcza się łatwo w wodzie i przyjmuje w jelitach postać miękkiej, podobnej do żelu struktury. Nierozpuszczalny błonnik przechodzi przez jelita prawie niezmieniony. Żelowa i miękka struktura błonnika pomaga zapobiegać powstawaniu twardych i suchych stolców, które z trudem przemieszczają się przez jelito.
b) Niewystarczająca ilość płynów
Zwiększenie podaży płynów niekoniecznie pomaga złagodzić zaparcie, chociaż wielu osobom cierpiącym na zaparcie pomaga przyjmowanie płynów tj. woda lub soki oraz unikanie odwodnienia. W ten sposób do okrężnicy dostaje się więcej płynu, co powoduje zwiększenie masy stolca i sprawia, że przechodzi on łagodniej i łatwiej przez jelita. Osoby, które cierpią na zatwardzenie powinny pić płyny codziennie. Jednakże nie wszystkie płyny. Picie napoi zawierających kofeinę tj. kawa czy napoje typu cola pogarszają tylko istniejące problemy z zatwardzeniem, ponieważ mają działanie odwadniające. Alkohol jest kolejnym napojem, który powoduje odwodnienie. Ważne jest więc picie płynów, które nawadniają organizm, szczególnie wtedy gdy w ciągu dnia wypijamy także napoje zawierające kofeinę lub alkohol.
c) Brak aktywności fizycznej
Brak aktywności fizycznej może także doprowadzić do zaparć. Zaparcie często pojawia się np. po wypadku lub w czasie choroby, gdy musimy pozostawać w łóżku i nie możemy ćwiczyć. Brak aktywności fizycznej jest jedną z pospolitych przyczyn powstawania zaparć u osób starszych.
d) Leki
Leki przeciwbólowe, leki zobojętniające kwas solny, zawierające w swoim składzie glini wapno, leki na nadciśnienie (blokery kanału wapniowego), leki stosowane w chorobie Parkinsona, leki przeciwskurczowe, leki przeciwdepresyjne, suplementy żelaza, leki moczopędne, leki przeciwdrgawkowe.
e) Zmiany w życiu lub jego trybie
Podczas ciąży kobiety mogą cierpieć na zaparcia z powodu zmian hormonalnych lub z powodu nacisku macicy na jelita. Starzenie się może także mieć wpływ na regularność wypróżnień, ponieważ w wyniku wolniejszego metabolizmu zmniejsza się aktywność jelit i napięcie mięśni. Poza tym często wiele osób cierpi na zaparcia podczas podróży, wówczas gdy normalna dieta i codzienny rozkład zajęć zostają zaburzone.
f) Ignorowanie potrzeby wypróżnienia
Osoby, które ignorują potrzebę wypróżnienia mogą, w końcu doprowadzić do zatrzymania odruchu oddawania stolca, co w konsekwencji prowadzi do zatwardzenia.
g) Niektóre choroby
Choroby, które powodują zaparcia związane są z zaburzeniami neurologicznymi, metabolicznymi, hormonalnymi oraz zaburzenia układowe dotykające różne narządy. Może to zwalniać przesuwanie się stolca przez okrężnicę lub odbyt.
Schorzenia, które mogą wywoływać zaparcia:
- zaburzenia neurologiczne: stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona, przeszkoda rzekoma w jelitach, udar, uraz rdzenia kręgowego
-choroby metaboliczne i endokrynne: cukrzyca, mocznica, hiperkalcemia, słaba kontrola glikemii, niedoczynność tarczycy
- choroby układowe: amyloidoza, toczeń, sklerodermia.
Problemy związane z jelitem grubym lub odbytnicą:
Niedrożność jelit, tkanka bliznowata, uchyłkowatość, nowotwór, zwężenie około odbytnicze, choroba Hirschsprunga, mogą prowadzić do ucisku lub zwężenia jelit oraz odbytu i powodować zaparcie.
OBJAWY ZAPARĆ
a) Zmiana częstotliwości wypróżnień
Zaczyna się człowiek rzadziej wypróżniać lub ma się wrażenie, że jelito nie zostało opróżnione całkowicie. Ważne jest, żeby zauważyć zmiany w swoim dotychczasowym rytmie wypróżnień.
b) Zmiany konsystencji stolca
Twardy, suchy stolec. Stolec może być nietypowo mały lub duży, a czasem przypomina „kozie bobki”. Może to powodować konieczność silniejszego parcia w trakcie wypróżniania.
c) Odczucie niepełnego wypróżnienia.
Objawom tym mogą też towarzyszyć wzdęcia, nudności, kurcze jelit, ból głowy i ogólne uczucie ociężałości.
Czasem zaparcie może być objawem takich schorzeń, jak:
Uchyłkowatość jelit
Jest to schorzenie polegające na powstawaniu małych kieszonek lub uwypukleń w wyściółce jelita cienkiego, związane z osłabieniem mięśni postępującym z wiekiem. Choroba zapalna jelit, niedoczynność tarczycy. Zaparcie może też być objawem niewystarczająco aktywnej tarczycy. Gruczoł tarczycy kontroluje tempo metabolizmu. Jeśli nie wytwarza wystarczającej ilości pewnych hormonów potrzebnych organizmowi, metabolizm może zostać spowolniony, a to powoduje całą gamę objawów, takich jak zaparcia, letarg, uczucie zimna, wypadanie włosów i ochrypły głos.
Rak jelita grubego.
Jeśli zaparcia pojawiły się jako zmiana w dotychczasowym rytmie wypróżnień, która trwa dłużej niż sześć tygodni i jeśli pojawiają się inne objawy, takie jak krew w stolcu, niewyjaśniona utrata wagi lub skrajne zmęczenie, należy iść do lekarza. Tak jak w przypadku innych nowotworów, im wcześniej rak jelita grubego zostanie wykryty, tym większe są szanse na wyleczenie. Dlatego nie wolno zwlekać z pójściem do lekarza.
Choroba Parkinsona,
jest to choroba neurologiczna, która wpływa na koordynację ruchów ciała.
Stwardnienie rozsiane (SM),
Jest to choroba degeneracyjna, obejmująca układ nerwowy. Jeśli podejrzewasz u siebie którąkolwiek z tych chorób, zwróć się do lekarza!
Zespół jelita drażliwego (IBS).
Jest to termin medyczny określający grupę objawów, takich jak nieprawidłowy rytm wypróżnień, w tym biegunka i zaparcie (czasami występujące naprzemiennie), ból brzucha, wzdęcie, powiększenie brzucha i odczucie niepełnego wypróżnienia.
Menstruacja.
Niektóre kobiety cierpią na zaparcia w czasie comiesięcznego krwawienia menstruacyjnego z powodu zmian hormonalnych, które wpływają na jelita. Okres około menopauzalny/menopauza. Starsze kobiety, które przechodzą menopauzę lub się do niej zbliżają, również mogą cierpieć na zaparcia z powodu zmian hormonalnych.
Powikłania związane z przewlekłymi lub ciężkim zaparciami
- Hemoroidy (guzki krwawnicze). Są to obrzęknięte żyły w odbytnicy, które mogą się wydostać na zewnątrz, jeśli są odpowiednio duże. Przyczyną ich powstawania może być nadmierne parcie na stolec w trakcie wypróżniania. Czasami mogą powodować krwawienie. Jeśli podejrzewasz u siebie hemoroidy, zwróć się do lekarza.
- Zaklinowanie stolca. Dochodzi do niego, gdy w jelicie pojawia się blokada. W tej sytuacji lekarz może wdrożyć leczenie. Jeśli podejrzewasz u siebie zaklinowanie stolca, powinieneś/powinnaś zwrócić się do lekarza.
- Wypadanie części odbytnicy lub macicy. Część odbytnicy lub macicy może się wydostać na zewnątrz w wyniku nadmiernego parcia i osłabienia lub nadwyrężenia mięśni, co może wymagać leczenia chirurgicznego. Jeśli podejrzewasz u siebie wypadanie części odbytnicy lub macicy, skontaktuj się z lekarzem.
LECZENIE ZAPARĆ
a) Dieta
Dieta z wystarczającą ilości błonnika (do 40 gramów dziennie) pomaga organizmowi w formowaniu miękkich stolców o dużej masie. Lekarz lub dietetyk może pomóc w zaplanowaniu odpowiedniej diety. Wysoko błonnikowe jedzenie powinno składać się z takich produktów jak: fasola, pełne ziarna i otręby zbożowe, świeże owoce i warzywa tj. szparagi, brukselka, kapusta, marchew. Ważne jest także ograniczenie spożywania, u osób podatnych na zaparcia, produktów zawierających małą ilość błonnika lub nie zawierających go wcale tj. lody, sery, mięso, przetworzona żywność.
Tabela 4. Wybrane produkty spożywcze zalecane (z dużą zawartością błonnika, ułatwiające wypróżnienia) oraz produkty z mniejszą zawartością błonnika [5]
| Większa zawartość błonnika | Mniejsza zawartość błonnika | |
| produkt | błonnik (g/100 g produktu) | produkt |
| Otręby pszenne | 42,4 | Marchew |
| siemię lniane | 28 | ryż biały |
| fasola ( nasiona) | 15,7 | czarne jagody |
| Jabłka suszone | 10,3 | agrest |
| Płatki jęczmienne | 9,6 | makarony |
| śliwki suszone | 9,4 | szpinak |
| ryż brązowy | 8,7 | kapusta |
| muesli z owocami suszonymi | 8 | brokuły |
| orzeszki arachidowe | 7,3 | rzodkiewka |
| porzeczki czarne | 7,9 | kasza manna |
| płatki kukurydziane | 6,6 | buraki |
| chrupki kukurydziane | 7,6 | bułki pszenne |
| płatki owsiane | 6,9 | kapusta kwaszona |
| maliny | 6,7 | kiwi |
| rodzynki | 6,5 | gruszka |
| pumpernikiel | 9,4 | papryka |
| chleb chrupki | 6 | jabłko |
| groszek zielony | 6 | grejpfrut |
| kasza gryczana | 5,9 | pomarańcze, mandarynki |
| chleb zytni razowy | 8,4 | ziemniaki |
| bób | 5,8 | truskawki |
| kasza jęczmienna ( pęczak) | 5,4 | cebula |
| bułki grahamki | 6,7 | banany |
| brukselka | 5,4 | śliwki |
| chleb graham | 6,4 | winogrona |
| seler korzeniowy | 4,9 | sałata |
| pietruszka korzeń | 4,9 | pomidory |
| wiśnie | ||
| dżemy, marmolady | ||
| mięso i wędliny | ||
| ryby | ||
| produkty mleczne | ||
| tłuszcze ( masło, oleje) |
b) Zmiana stylu życia:
Do innych zmian, które mogą pomóc w leczeniu i w zapobieganiu zaparciom zalicza się picie wystarczającej ilości wody oraz innych płynów tj. soki owocowe i warzywne oraz lekkie zupy. Należy pamiętać o tym aby nie doprowadzić organizmu do odwodnienia, wykonywać codziennie ćwiczenia fizyczne, zarezerwować odpowiednią ilość czasu na wypróżnienie oraz nie ignorować potrzeby wypróżnienia.
c) Leki przeczyszczające:
Większość osób cierpiących na łagodne zaparcia nie potrzebuje środków przeczyszczających, chociaż niektórym osobom cierpiącym na zaparcie, u których zmiana stylu życia i diety nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, lekarz może zalecić przyjmowanie przez określony czas leków przeczyszczających lub też zastosowanie lewatywy. Leczenie takie może pomóc w funkcjonowaniu przewlekle spowolnionego jelita. U dzieci, krótkoterminowe leczenie środkami przeczyszczającymi, może być także pomocne w zmianie funkcjonowania czynności jelita oraz zapobieganiu zaparciom.
PAMIĘTAJ, ŻE: zaparcie dotyka prawie każdą osobę przynajmniej raz lub więcej razy w życiu, wiele osób myśli, że ma zaparcie kiedy w rzeczywistości wypróżniają się regularnie. Najczęstszymi przyczynami zaparć jest dieta uboga w błonnik i brak ćwiczeń fizycznych, do innych przyczyn zaparć zaliczamy: przyjmowanie leków, zespół jelita nadwrażliwego, nadużywanie środków przeczyszczających i występowanie niektórych chorób, w większości przypadków.
Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie opracował Piramidę Żywieniową, która jest wyznacznikiem zdrowego stylu życia dla osób zdrowych. Stosując się do w/w Piramidy możemy poprawić nasze samopoczucie, złagodzić objawy zaparć i zapobiec ich nawrotowi. Piramida Żywieniowa jest wyznacznikiem podczas tworzenia diet. W bardzo łatwy sposób przemycam błonnik między innymi w takich produktach jak: gruba kasza (gryczana, jęczmienna), brązowy ryż, razowy makaron, ciemne pieczywo (pełnoziarniste, razowe), a także owocach i warzywach. Z warzyw często stosuję buraki, paprykę, pomidory, marchew, dynię, soczewicę warzywa strączkowe. Zalecam spożywanie suszonych owoców, a zwłaszcza śliwek. Bardzo często pacjenci w swojej diecie mogą znaleźć płatki owsiane oraz otręby. Na początku słyszę, że oni nie lubią owsianki, ale trwa tylko chwilę, ponieważ już po jakimś czasie wręcz sobie nie wyobrażają diety bez owsianki. Z napoi zalecam świeże soki owocowe i warzywne, herbaty ziołowe, które usprawniają trawienie oraz niegazowaną wodę mineralną. Zawsze zalecam wypić na czczo szklankę wody oraz wieczorem przed położeniem się spać. Warto sobie taki nawyk wypracować, ponieważ w nocy jelita odpoczywają( nie borykają się z ciężkimi potrawami a wyłącznie z wodą) a rano pobudzamy je właśnie do działania. Woda nie jest produktem ciężkim tylko lekkim. W trakcie gotowania powinniśmy uważać, by nie rozgotować potraw (szczególnie makaron najlepszy jest al dente), by uniknąć strat błonnika. Starajmy się spożywać jak najmniej produktów bogatych w tłuszcze nasycone pochodzenia zwierzęcego, unikajmy jak ognia produktów wysokoprzetworzonych czyli: fast foody, gotowe dania, które wystarczy np. podgrzać w mikrofalówce oraz słodyczy, które nie zawierają żadnych składników resztkowych, a są wysokokaloryczne.
Bibliografia:
[1] Jarosz M, Praktyczny Podręcznik Dietetyki , Ministerstwo Zdrowia , 196.
[2] Tack J, Müller-Lissner S, Stanghellini V et al.: Diagnosis and treatment of chronic constipation – a European perspective. Neurogastroenterol Motil 2011 May 24. doi: 10.1111/j.1365-2982.2011.01709.x. (Epub ahead of print).
[3] Daniluk j. Przewlekłe zaparcia — niedoceniany problem kliniczny,Varia Medica 2018 tom 2, nr 4, strony 286–296 Copyright © 2018 Via Medica ISSN 2544-4212.
[4] N. Ogińska- Bulik, Wiem co jem, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
[5] Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. IŻŻ, Warszawa 2005.
