Wątroba jest jednym z ważniejszych narządów układu pokarmowego. Bierze udział między innymi w procesach metabolizmu oraz pełni rolę detoksykacyjną, oczyszczając krew z toksyn i szkodliwych produktów przemiany materii. Jest również organem, w którym magazynowane są takie składniki odżywcze jak białka, tłuszcze, węglowodany oraz niektóre witaminy i składniki mineralne np. witamina A, D czy żelazo. Zaburzenia funkcji wątroby skutkują upośledzeniem funkcjonowania pozostałych narządów z nią współpracujących. Prowadzi to do nieprawidłowego funkcjonowania całego układu pokarmowego. Wówczas oprócz zalecanej farmakoterapii istotną rolę odgrywa zmiana stylu życia, w tym prawidłowa dieta – dieta wątrobowa.
Czym jest dieta wątrobowa i jakie są jej podstawowe zasady? Z poniższego artykułu dowiesz się również jakie produkty i składniki odżywcze są istotne dla poprawy funkcjonowania wątroby, a które należy ograniczyć.
Dieta wątrobowa – na czym polega?
Dieta wątrobowa to potoczna nazwa diety, w której priorytetem jest poprawa funkcjonowania wątroby poprzez zmniejszenie produkcji przez nią żółci. Stosowana jest w profilaktyce oraz dietoterapii chorób wątroby. Głównym założeniem diety wątrobowej jest dostarczenie wszystkich niezbędnych składników odżywczych, ograniczenie spożywania produktów obciążających jej pracę, a zwiększenie spożycia produktów wspomagających ją. Zmniejszenie produkcji żółci przez wątrobę pozwala na regeneracje komórek miąższu tego narządu.
Nie ma jednej uniwersalnej dla wszystkich pacjentów diety wątrobowej. Ulega ona modyfikacjom i jest zależna m.in. od stopnia uszkodzenia wątroby, powikłań, innych chorób współistniejących oraz stanu odżywienia pacjenta. Istnieje jednak szereg podstawowych zaleceń diety wątrobowej, których wdrożenie wspomaga pracę wątroby oraz zmniejsza postępujące procesy degeneracyjne.
Ogólne zasady diety wątrobowej:
1. Należy pamiętać o regularnym spożywaniu posiłków. Zalecana jest większa ilość posiłków (nawet 5-6) o małej objętości.
2. Dieta powinna mieć odpowiednią wartość energetyczną, a w przypadku nadmiernej masy ciała tj. nadwagi lub otyłości zalecana jest dieta redukcyjna.
3. Istotna jest odpowiednia podaż płynów. Zaleca się wypijanie min. 2 l wody/dobę. Polecane są również słabe herbaty i napary ziołowo-owocowe. Należy bezwzględnie unikać słodkich, gazowanych napojów, soków owocowych, napojów energetyzujących oraz wszelkiego rodzaju alkoholu. W przypadku kawy aktualny przegląd badań nie zaleca jej unikania, dlatego w rozsądnych ilościach może być elementem diety.
4. Zaleca się unikać nadmiernej ilości soli w diecie oraz wszelkich przypraw zawierających w swoim składzie duże ilości soli, oraz glutaminian sodu. Poza dosalaniem potraw należy zwrócić uwagę na sól zawartą w wielu produktach spożywczych m.in. oliwkach, niektórych serach, przetworach warzywnych, słonych przekąskach itd. Polecane są ziołowe przyprawy m.in. pietruszka, bazylia, oregano, koperek.
5. Należy ograniczyć spożywanie żywności wysokoprzetworzonej tj. fast foodów, gotowych dań typu instant, słodyczy, wyrobów cukierniczych.
Jakie są wskazania do stosowania diety wątrobowej?
Wskazaniem do stosowania diety wątrobowej są wszelkie schorzenia w obrębie tego narządu. Wśród nich wymienić można m.in.: wirusowe zapalenia wątroby, alkoholowe lub niealkoholowe stłuszczenie wątroby, marskość wątroby, uszkodzenie wątroby w wyniku stosowania niektórych leków lub ziół.
Dobra wiadomość jest taka, że wątroba ma w pewnym stopniu zdolność regeneracji, dlatego wprowadzenie zaleceń diety wątrobowej przy jej schorzeniach jest bardzo istotne.
W przypadku zaawansowanych uszkodzeń wątroby zalecana jest ścisła dieta wątrobowa oparta na zasadach diety lekkostrawnej z dodatkowym ograniczeniem ilości tłuszczu.
Czego nie jeść przy chorej wątrobie, czyli co ją nadmiernie obciąża?
Produktami niezalecanymi w diecie wątrobowej są wszelkie produkty wysokoprzetworzone.
Ograniczeniu powinny ulec produkty będące źródłem kwasów tłuszczowych nasyconych oraz tłuszczów trans, czyli fast foody, tłuste mięsa, parówki, pasztety, smalec, masło, olej kokosowy, tłuste przetwory mleczne - żółte sery, tłuste mleko czy twaróg, sery pleśniowe i topione, jogurty greckie, śmietana. Również jajka sadzone oraz jajecznica przygotowywana na maśle są daniami zbyt ciężkostrawnymi, dlatego należy z nich zrezygnować będąc na diecie wątrobowej.
W przypadku warzyw i przetworów warzywnych udział warzyw cebulowych oraz kiszonek (kiszona kapusta, ogórki kiszone, zupa ogórkowa) powinien zostać ograniczony.
Kolejnym produktem, a raczej używką obciążającą w znacznym stopniu wątrobę jest alkohol, który działa toksycznie. Dlatego zmagając się z zaburzeniami pracy wątroby należy bezwzględnie zrezygnować ze spożywania alkoholu.
Jakie składniki są istotne w diecie wątrobowej?
Dieta wątrobowa powinna zawierać podstawowe elementy diety lekkostrawnej. Co można jeść będąc na diecie wątrobowej?
Węglowodany
W zależności od stopnia uszkodzenia wątroby w diecie wątrobowej zaleca się głównie spożywanie produktów zbożowych na bazie oczyszczonej pszenicy tj. chleb i bułki pszenne, kasza manna, kasza kuskus, makaron pszenny, biszkopty, sucharki, ryż. Jednak w przypadku dobrej tolerancji nie ma potrzeby rezygnacji z pełnoziarnistych produktów zbożowych. Zaleca się wówczas spożywanie pieczywa pełnoziarnistego razowego, makaronu z mąki pełnoziarnistej oraz grubych kasz np. kaszy gryczanej, kaszy pęczak.
W przypadku warzyw najlepiej sięgać po te dojrzałe, ugotowane lub upieczone, bez pestek i skórek (pomidor i ogórek bez skórki) oraz w przetartej formie np. ziemniaki, dynia, marchewka, buraki.
Białka
Ilość białka w diecie (o ile nie ma innych przeciwwskazań) w związku z procesem regeneracji wątroby powinna zostać minimalnie zwiększona. Podstawowym źródłem białka w diecie powinno być chude mięso, zwłaszcza drobiowe (kurczak, indyk), królik lub cielęcina. Spośród ryb zalecane są chude ryby np. morszczuk, mintaj, dorsz. W przypadku nabiału również należy wybierać produkty mleczne niskotłuszczowe tj. chude mleko, kefir, maślankę, jogurty naturalne, chudy twaróg. Jajecznicę należy przygotowywać na parze lub gotować jajka na miękko, półtwardo. Nasiona roślin strączkowych mogą być elementem diety w umiarkowanych ilościach, o ile są dobrze tolerowane.
Tłuszcze
W przypadku produktów tłuszczowych ważna jest nie tylko ich ilość, ale przede wszystkim jakość. Polecanymi źródłami tłuszczu w diecie są jedno- oraz wielonienasycone kwasy tłuszczowe znajdujące się głównie w produktach pochodzenia roślinnego. Bogate w te kwasy tłuszczowe są przede wszystkim: oliwa z oliwek, olej rzepakowy, olej lniany, awokado, ryby morskie.
Czy przy chorej wątrobie można jeść owoce?
W przypadku stłuszczenia wątroby należy zwrócić uwagę w diecie na produkty zawierające fruktozę. Fruktoza, czyli cukier owocowy znajduje się głównie w owocach. Niewskazane są produkty zawierające w swoim składzie syrop glukozowo-fruktozowy. Składnik ten znajduje się w słodkich napojach oraz niektórych słodyczach. Fruktoza oraz syrop glukozowo-fruktozowy prowadzą w nadmiarze do stłuszczenia i upośledzenia funkcji wątroby. Warto więc zwrócić uwagę na ilość tych składników w diecie, a owoce spożywać z umiarem (do 200g/dobę). Bogatym źródłem fruktozy są również wszelkie dżemy, powidła, miód, galaretki. Jakie owoce można jeść będąc na diecie wątrobowej? Spośród owoców polecane są przede wszystkim owoce jagodowe m.in. truskawki, jagody, wiśnie, borówki amerykańskie, maliny oraz cytrusowe np. kiwi.
Dieta wątrobowa a dieta lekkostrawna
Dieta wątrobowa jest dietą opartą na elementach diety lekkostrawnej. Jednak w zależności od stopnia uszkodzenia wątroby stosuje się różne jej modyfikacje. W okresie wyrównania choroby, bez żadnych powikłań nie należy wprowadzać większych restrykcji do diety. Z kolei w zaawansowanym uszkodzeniu i przebiegu chorób wątroby należy wdrożyć ścisłą dietę lekkostrawną z dodatkowym ograniczeniem ilości tłuszczu.
Dieta wątrobowa przy cukrzycy – zalecenia
Choroby wątroby często współwystępują z zaburzeniami gospodarki glukozowo-insulinowej m.in. z cukrzycą. Dieta wątrobowa zawiera sporo elementów i zasad diety lekkostrawnej, w związku z czym jest dietą o średnim/wysokim indeksie glikemicznym i niskim udziale błonnika pokarmowego (co nie jest zalecane przy cukrzycy).
W przypadku współwystępującej cukrzycy i zaburzeń pracy wątroby należy wdrożyć zarówno elementy diety wątrobowej i cukrzycowej. Dieta trzustkowo-wątrobowa powinna bazować na produktach dobrze tolerowanych. Warto wybierać produkty o niskim/średnim indeksie glikemicznym spośród produktów zalecanych w diecie wątrobowej. Poza tym istotne jest odpowiednie komponowanie oraz przyrządzanie potraw, tak by ich indeks oraz ładunek glikemiczny był niski/średni np. poprzez unikanie nadmiernego rozgotowywania czy rozdrabniania potraw.
Jak przygotować pełnowartościowe i zbilansowane dania w diecie wątrobowej?
Poza wyborem zalecanych produktów spożywczych w diecie wątrobowej ważny jest również sposób przyrządzania potraw. Zalecanymi obróbkami termicznymi żywności jest gotowanie w wodzie, gotowanie na parze, pieczenie w naczyniu żaroodpornym, rękawie do pieczenia oraz duszenie bez obsmażania. Przepisy w diecie wątrobowej powinny być więc modyfikowane w oparciu o zalecane techniki przyrządzania potraw. Zaleca się unikania smażenia na głębokim tłuszczu, w panierkach. Należy zrezygnować również z zabielania zup i sosów tłustymi śmietanami. Dieta powinna być urozmaicona oraz składać się z sezonowych, zalecanych produktów.
Dieta wątrobowa – przykładowy jadłospis
Jadłospis w diecie wątrobowej - jak powinien wyglądać?
Zobacz, jak może wyglądać dieta wątrobowa: przykładowe śniadanie, drugie śniadanie, obiad, przekąska i kolacja.
Śniadanie: Kanapki z chleba pszennego z pietruszkowym twarożkiem
Drugie śniadanie: Owsianka na chudym mleku z tartym jabłkiem, cynamonem i mielonymi nasionami lnu
Obiad: Risotto z kurczakiem, dynią i tymiankiem
Przekąska: Deser jogurtowy z musem truskawkowo-bananowym
Kolacja: Zupa krem z cukinii z mozzarellą i grzankami z chleba graham
Bibliografia:
1. Grzymisławski M (red). Dietetyka kliniczna, PZWL, Warszawa, 2019.
2. Włodarek D., Lange E., Kozłowska L., Głąbska D., Dietoterapia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014
3. Hartleb M., Simon K., Lipiński M., Drobnik J., Woroń J., Rydzewska G., Mastalerz-Migas A., Rekomendacje postępowania u chorych z zaburzeniami czynności wątroby i kamicą dróg żółciowych dla lekarzy POZ, Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Gastroenterologicznego oraz Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Lekarz POZ 4/2017
4. Berger S., Brzozowska A., Charzewska J., Cichon R., Gawęcki J., Gertig H., Gronowska-Senger A., Grzymisławski M., Hryniewiecki L., Jeszka J., Keller J., Kolłajtis-Dołowy A., Kunachowicz H., Roszkowski W., Szyfter K., Świstak E., Wartanowicz M., Wądołowska L., Wolniewicz M., Ziemlański Ś., Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
5. Kosmalski M., Niealkoholowe stłuszczenie wątroby z cukrzycą typu 2–niedoceniony problem kliniczny, Diabetologia, NR 21 (Luty 2020)
