Trzustka jest narządem pełniącym funkcje zarówno wewnątrz- jak i zewnątrzwydzielnicze, produkującym hormony (m.in. insulinę oraz glukagon biorące ważny udział w kontroli gospodarki węglowodanowej), a także enzymy trawienne. Jej rola w przypadku procesu trawienia jest ogromna. Dieta trzustkowa to potoczna nazwa określająca dietę, stosowaną w przypadku chorób trzustki, zwłaszcza przy wystąpieniu stanu zapalnego. Zarówno ostre, jak i przewlekłe zapalenie trzustki są częstymi chorobami trzustki, które wiążą się ze znacznym ryzykiem niedożywienia i mogą wymagać wsparcia żywieniowego. Czym jest zapalenie trzustki? Czy dieta i to jak długo jest stosowana to ważne aspekty leczenia? Jak wygląda dieta trzustkowa? Co można jeść, a czego należy unikać? Czy tryb żywienia jest zależny od tego, czy występuje ostre, czy przewlekłe zapalenie trzustki? Jakie dieta trzustkowa dopuszcza przepisy? Na te i inne pytania znajdziecie odpowiedź poniżej.
Charakterystyka diety trzustkowej — na czym polega?
Jaka dieta przy chorej trzustce sprawdzi się najlepiej? W przypadku ostrego zapalenia trzustki często początkowo wprowadza się żywienie enteralne (standardowa dieta polimeryczna, podana dożołądkwo lub dojelitowo) lub pozajelitowe, jeśli żywienie dojelitowe nie może być użyte. Przy ponownym wprowadzeniu żywienia doustnego (najlepiej w ciągu 24-48 godzin jeśli stan pacjenta na to pozwala) dieta trzustkowa powinna spełniać zasady diety łatwostrawnej z ograniczeniem tłuszczu, która jest modyfikacją diety łatwostrawnej. Polega ona na zmniejszeniu w diecie spożycia produktów będących źródłem tłuszczu, zwłaszcza zwierzęcego, a także cholesterolu. Zawartość tłuszczu zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego, włączając w to tłuszcz, znajdujący się w produktach spożywczych powinna wynosić 30-50 gramów na dobę (do 20% wartości energetycznej diety). Białko powinno dostarczać 12-18% wartości energetycznej diety. Wartość energetyczna diety powinna zapewnić utrzymanie prawidłowej masy ciała. W przypadku przewlekłego zapalenia trzustki obecnie eksperci ESPEN zalecają, aby tłuszcze w diecie ograniczyć tylko u pacjentów, u których występuje ciężka biegunka, niereagującą na substytucyjną terapię enzymatyczną. Pacjenci z przewlekłym zapaleniem trzustki z prawidłowym stanem odżywienia powinni przestrzegać zasad standardowej prawidłowo zbilansowanej diety. Niedożywionym pacjentom z przewlekłym zapaleniem trzustki należy zalecić spożywanie wysokobiałkowych, wysokoenergetycznych pokarmów, małe posiłki w ilości pięciu do sześciu dziennie. U pacjentów z niedożywieniem, którzy nie reagują na doustne wsparcie żywieniowe należy wprowadzić żywienie enteralne. W każdym przypadku zakazanym produktem jest alkohol, należy także unikać wysokich ilości błonnika pokarmowego.
Dlaczego dieta jest taka ważna przy chorej trzustce?
W przypadku chorób trzustki najważniejszym elementem jest odciążenie zmienionego chorobowo narządu w procesie trawienia i zapewnienie mu spokoju czynnościowego, aby umożliwić regenerację. W tym celu wskazane jest unikanie nadmiernej stymulacji trzustki przez pokarm. Co ważne, w przypadku zapalenia trzustki często występuje wzmożona przemiana materii przez organizm oraz ból, które prowadzą do niedożywienia. Dieta jest ważnym elementem wspomagającym leczenie. Dodatkowo wykazano, że niedostateczne nawodnienie chorego organizmu zwiększa częstość ciężkich powikłań i śmiertelność w przypadku ostrego zapalenia trzustki.
Wskazanie do stosowania diety trzustkowej
Dieta trzustkowa rozumiana jako dieta łatwostrawna z ograniczeniem tłuszczu sprawdzi się jako dieta po zapaleniu trzustki lub w trakcie trwania zapalenia w przypadkach opisanych wyżej, jest też pomocna w innych chorobach jej dotyczących, jak np. proces nowotworowy. Zaleca się ją również w przewlekłym zapaleniu i kamicy pęcherzyka żółciowego oraz dróg żółciowych, w chorobach miąższu wątroby czy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego.
Ostre zapalenie trzustki należy do najczęstszych ostrych stanów w gastroenterologii, dzieli się na dwa rodzaje: śródmiąższowo-obrzękowe oraz martwicze. Polega na aktywacji enzymów trzustkowych i wystąpieniu trawienia trzustki przez jej własne enzymy. Postać śródmiąższowo-obrzękowa dotyczy większości chorych i charakteryzuje się uogólnionym lub miejscowym powiększeniem trzustki spowodowanym obrzękiem zapalnym i co najwyżej niewielkimi zmianami zapalnymi w otaczających trzustkę tkankach. Ma łagodny przebieg i zwykle ustępuje w ciągu tygodnia. Martwicze zapalenie trzustki, stwierdzane u 5-10% chorych charakteryzuje się wystąpieniem w ciągu kilku dni procesu martwicy trzustki, a często też okolic okołotrzustkowych, silnym bólem. Przewlekłe zapalenie trzustki to choroba, w której nawracające stany zapalne prowadzą do zastąpienia miąższu trzustki włóknistą tkanką łączną.
Produkty niewskazane w diecie trzustkowej
Dieta łatwostrawna, a zwłaszcza jej wersja ograniczająca spożycie tłuszczu wyklucza spożywanie produktów i potraw powodujących wzdęcia (warzywa kapustne, groch, fasola, soczewica, cebula, czosnek), ostro przyprawionych (chili, papryka ostra, gałka muszkatołowa, pieprz, ocet, curry, ziele angielskie, gorczyca), ciężkostrawnych i opierających się na tłuszczach takich jak smalec, słonina, boczek, fast-foody, dań smażonych czy w panierce. Ze względu na ograniczenie ilości błonnika dieta dobrze wpływająca na chorą trzustkę powinna wykluczać produkty pełnoziarniste takie jak między innymi pieczywo razowe, chleb graham, grube kasze, brązowy ryż, razowy makaron, surówki warzywne. Zakazane są napoje alkoholowe, mocna kawa czy herbata oraz kakao, napoje gazowane.
Co jeść będąc na diecie trzustkowej?
Co jest zdrowe dla trzustki i powinno być podstawą diety w przypadku jej chorób? Dieta trzustkowa zaleca produkty łatwostrawne, z niewielką zawartością tłuszczu. Podstawą diety powinny być delikatne, młode i soczyste warzywa, najlepiej pozbawione skórki, gotowane i przetarte: marchew, dynia, kabaczek, pietruszka, pomidory, ziemniaki. Zupa z ich wykorzystaniem to świetny pomysł na kolację czy drugie śniadanie. Dieta trzustkowa zezwala spożywać owoce dojrzałe i soczyste: jagodowe, winogrona bez pestek, owoce cytrusowe, brzoskwinie, banany, morele, jabłka pieczone lub gotowane. Należy wykorzystywać jasne pieczywo i sucharki, białą mąkę, biały ryż oraz makaron, drobne kasze (kasza kuskus, manna, jęczmienna), dozwolone są w umiarkowanych ilościach produkty drożdżowe (np. ciasto). Dozwolone są produkty mleczne o niskiej zawartości tłuszczu: mleko 0,5 lub 1,5%, maślanka i kefir 0,5%, chudy twaróg, jogurty naturalne do 1,5% tłuszczu, serki homogenizowane. W przypadku źródeł tłuszczu podstawą powinny być: olej roślinny, np. rzepakowy, słonecznikowy, oliwa z oliwek, w ograniczonej ilości masło oraz miękkie margaryny. Dieta trzustkowa zaleca jadłospis wykorzystujący jako źródła białka chudy nabiał, chude mięso: polędwica, chuda cielęcina, młoda wołowina, królik, indyk i kurczak bez skóry, a także ryby: dorsz, pstrąg, mintaj, płoć, halibut biały, morszczuk i inne. Jako delikatne przyprawy sprawdzą się sok z cytryny, natka pietruszki, cukier, koper, majeranek czy melisa. Żeby dieta trzustkowa przyniosła efekty, przepisy powinny uwzględniać obróbkę termiczną, taką jak gotowanie w wodzie lub na parze, pieczenie czy duszenie bez obsmażania. Potrawy powinny być świeżo przyrządzane, nieprzechowywane w lodówce.
Dieta trzustkowa przy zapaleniu i chorej trzustce — efekty
Wśród efektów, które może przynieść poprawnie stosowana dieta przy chorobach trzustki, należy wymienić:
- szybsza regeneracja trzustki,
- zapobieganie rozwojowi lub postępowi niedożywienia, ponowne odżywienie chorego,
- osiągnięcie i utrzymanie prawidłowej masy ciała,
- zmniejszenie katabolizmu,
- zapobieganie powstawaniu niedoborów odżywczych lub uzupełnienie niedoborów istniejących,
- stabilizacja równowagi kwasowo-zasadowej,
- zmniejszenie ilości i nasilenia powikłań,
- poprawa jakości życia chorego,
- polepszenie ogólnego rokowania dla chorego.
Biorąc pod uwagę mnogość pozytywnych efektów, które można uzyskać dzięki wprowadzeniu odpowiedniego sposobu żywienia w przypadku chorób trzustki oraz bardzo duże ryzyko wystąpienia między innymi stanu niedożywienia u pacjentów cierpiących zwłaszcza na choroby zapalne trzustki wydaje się istotne wprowadzenie specjalnego trybu żywienia.
Bibliografia:
- Arvanitakis, Marianna, et al. "ESPEN guideline on clinical nutrition in acute and chronic pancreatitis." Clinical Nutrition 39.3 (2020): 612-631.
- Ciborowska, Helena, and Rudnicka A. Dietetyka. "Żywienie zdrowego i chorego człowieka." Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 359 (2012): 465-469.
- Polek, Joanna, et al. "Wybrane problemy zdrowotne pacjentów z ostrym zapaleniem trzustki leczonych na oddziale intensywnej terapii." Pomeranian Journal of Life Sciences 65.1 (2019).
- Rogowska, Agnieszka. "Ostre zapalenie trzustki." Postępy Nauk Medycznych 27.1 (2014): 17-23
- Ksepka, Natalia, and Aneta Jachnis. "Nutritional recommendations for patients with pancreatic head cancer after surgery." Pielęgniarstwo w Opiece Długoterminowej/Long-Term Care Nursing 6.4 (2021): 71-80
- Mederos, Michael A., Howard A. Reber, and Mark D. Girgis. "Acute pancreatitis: a review." Jama 325.4 (2021): 382-390.
