Temat diety FODMAP w ostatnich latach staje się coraz bardziej popularny, zwłaszcza w odniesieniu do choroby zwanej zespołem jelita drażliwego. FODMAP - co to właściwie znaczy? Czym jest dieta o tym tajemniczym skrócie FODMAP, czego nie jeść, a z jakich produktów mogą powstawać przepisy FODMAP? Jak może wyglądać w diecie FODMAP śniadanie, a jak skonstruować obiad FODMAP? Czy dieta FODMAP ma produkty zakazane - tego dowiecie się w poniższym artykule. Powiemy też, jakie dieta FODMAP daje efekty i kiedy warto ją stosować.
Dieta FODMAP - charakterystyka diety w zespole jelita drażliwego
Zespół jelita drażliwego (IBS - ang. irritable bowel syndrome) to powszechne schorzenie żołądkowo-jelitowe objawiające się bólem brzucha, przewlekłymi i nawracającymi wzdęciami, zaparciami i/lub biegunkami w połączeniu ze zmianą rytmu wypróżnień bez powiązania z przyczyną biologiczna , lub organiczną, zgodnie z diagnostycznymi IV Kryteriami Rzymskimi [1-4]. Jest to najczęściej diagnozowane zaburzenie dotyczące układu pokarmowego, dotyczące od 4 do 10% populacji w całej historii badań naukowych, ze zwiększoną częstością występowania wśród kobiet oraz osób poniżej 50 roku życia [2,4]. IBS wiąże się z obniżoną jakością życia, produktywnością społeczną i wydajnością pracy [3]. Nic dziwnego, że ciągle poszukiwane jest rozwiązanie pomagające uporać się z dokuczliwą chorobą negatywnie wpływająca na organizm. Złożona przyczynowość IBS nie jest jeszcze w pełni poznana, ale sugeruje się, że obejmuje nadwrażliwość trzewną, zapalenie przewodu pokarmowego o niskim stopniu złośliwości, zmiany w motoryce przewodu pokarmowego, mikrobiocie jelitowej i osi jelito-mózg [2,4].
Co ważne, nawet w 80% przypadków pacjenci dotknięci zespołem jelita drażliwego zgłaszają, że jedzenie jest czynnikiem przyspieszającym objawy choroby, a według badania naukowego ponad 60% pacjentów stosowało zmiany w diecie, aby je złagodzić. Jedną z najczęściej stosowanych terapii dietetycznych jest dieta o niskiej zawartości fermentujących oligosacharydów, disacharydów, monosacharydów i polioli (L-FODMAPs - ang. low Fermentable, Oligo-, Di-, Mono- saccharides And Polyols), które nie są trawione, ulegają fermentacji w jelicie i przyczyniają się w niektórych przypadkach do wystąpienia negatywnych objawów. Do wymienionej grupy możemy zaliczyć takie substancje jak cukry: fruktozę i laktozę, fruktany, galaktooligosacharydy i alkohole polihydroksylowe (w tym sorbitol, mannitol, ksylitol. FODMAP są obecne w wielu źródłach żywieniowych, w tym duża ich ilość jest obecna w niektórych owocach, warzywach, roślinach strączkowych i sztucznych słodzikach. Wszystkie FODMAP mogą potencjalnie działać negatywnie, ale na szczęście nie wszystkie FODMAP zaostrzają objawy brzuszne u tego samego pacjenta z IBS - dlatego dieta w tej przypadłości powinna być dobierana indywidualnie, metoda prób i błędów [1,4-6].
Dieta FODMAP - główne zasady
Dieta FODMAP (w literaturze określana jako low-FODMAP) wbrew pozorom nie polega jedynie na eliminacji produktów, a na wprowadzeniu zamienników. Jest to narzędzie diagnostyczne do badania tolerancji pacjentów na niektóre pokarmy, umożliwiające wyeliminowanie ich z diety i wprowadzenie istotnych zmian w stylu życia.
Dieta składa się z trzech etapów:
- pierwszy etap trwa od 6 do 8 tygodni i obejmuje całkowite ograniczenie spożycia produktów zawierających duże ilości FODMAP i zastąpienie ich produktami o niskiej ich zawartości (np. zamiana jabłka na pomarańczę) - po nim należy bezpośrednio przejść do etapu drugiego;
- drugi etap trwa od 8 do 12 tygodni i jest to stopniowe ponowne wprowadzanie produktów zawierających FODMAP zgodnie z indywidualną tolerancją (najlepiej włączać jeden produkt co 3 dni jednocześnie monitorując objawy po jego spożyciu);
- trzeci etap to personalizacja diety, czyli stworzenie diety indywidualnej z jak najmniejszą ilością ograniczeń, opierającej się na produktach niepowodujących negatywnych dolegliwości. Można także włączać w niewielkich ilościach produkty, które powodowały dolegliwości w celu kontroli, czy tolerancja nie została zwiększona. Jeśli tak się stało, je także należy uwzględnić w diecie.
Aby zapewnić adekwatność żywieniową w dłuższej perspektywie, konieczne jest, aby fazę ponownego wprowadzania produktów FODMAP monitorował wykwalifikowany dietetyk i aby pod jego opieką przebywał pacjent [4-7].
Co można jeść na diecie FODMAP?
Wspomnieliśmy, jakie ogólne zasady powinna spełniać dieta FODMAP. Produkty, na których powinna bazować w pierwszym etapie (eliminacyjnym) dieta FODMAP i przepisy w nim wykorzystywane przedstawiamy w poniższej tabelce. Podstawą powinny być produkty zdrowe, nieprzetworzone,
Tab. 1. Produkty o niskiej zawartości FODMAP [4, 6-7].
| Grupa produktów | Produkty z niską zawartością FODMAP |
| Warzywa | bakłażan, fasolka szparagowa, papryka, marchew, ogórek, sałata, szpinak, jarmuż, ziemniak, pomidor, cukinia, dynia, bataty, brokuły |
| Owoce | banany nieprzejrzałe, winogrona, kiwi, mandarynka, pomarańcza, grejpfruty, cytryny, ananas, truskawki, maliny, jagody, rabarbar |
| Mleko i produkty mleczne | ser żółty, mozzarella, brie, camembert, feta, mleko migdałowe, mleko ryżowe, mleko, jogurty i przetwory mleczne bez laktozy, jogurt kozi |
| Pieczywo i produkty zbożowe | mąka owsiana/ kukurydziana/ryżowa, pieczywo bez pszenicy/żyta/jęczmienia, chleb orkiszowy na zakwasie, płatki kukurydziane, płatki owsiane, komosa ryżowa, ryż, makaron kukurydziany/ryżowy |
| Orzechy i nasiona | orzechy włoskie, orzeszki ziemne, orzechy makadamia, migdały, pestki dyni |
| Inne | ryby, mięso, tofu, jaja, ryby, ciemna czekolada, syrop klonowy, syrop ryżowy, syrop klonowy, cukier stołowy, stewia, aspartam |
Jakich produktów należy unikać na diecie FODMAP?
Dieta FODMAP - produkty zakazane w pierwszym etapie, które należy stopniowo włączać w etapie drugim i obserwować czy nasilają dolegliwości (wtedy według zasad diety FODMAP są to produkty zabronione, ewentualnie w późniejszym etapie możliwe do ponownego testu tolerancji) czy są obojętne, prezentujemy poniżej.
Tab. 2. Produkty bogate w FODMAP [4, 6-7].
| Grupa produktów | Produkty |
| Warzywa | karczoch, szparagi, kalafior, brukselka, kapusta, czosnek, por, cebula, zielony groszek, grzyby, buraki, rośliny strączkowe: ciecierzyca, soczewica |
| Owoce | jabłka, sok jabłkowy, wiśnie, suszone owoce, mango, nektarynki, brzoskwinie, gruszki, śliwki, arbuz, kaki, przejrzałe banany, w większości owoce suszone, soki owocowe |
| Mleko i produkty mleczne | mleko krowie, twaróg, ser mascarpone, ricotta, jogurty, maślanka, śmietana, mleko sojowe, słodzone mleko skondensowane, bita śmietana, budyń, lody |
| Pieczywo i produkty zbożowe | mąki i pieczywo na bazie pszenicy, żyta, jęczmienia, kasza jęczmienna, płatki śniadaniowe pszenne/żytnie/jęczmienne, makaron pszenny/żytni/jęczmienny, przekąski z mąki pszennej/żytniej/jęczmiennej |
| Orzechy i nasiona | orzechy nerkowca, pistacje |
| Inne | miód, syrop kukurydziany o wysokiej zawartości fruktozy (high fructose corn syrup – HFCS), słodziki (sorbitol, mannitol, maltitol, ksylitol), wyroby cukiernicze bez dodatku cukru (z dodatkiem substancji słodzących) |
Jakie są efekty stosowania diety FODMAP
Według wielu przeprowadzonych badań naukowych dieta FODMAP w porównaniu do diety tradycyjnej wpływa na zmniejszenie nasilenia i złagodzenie objawów żołądkowo-jelitowych (bóle brzucha, gazy oraz wzdęcia, częstość wypróżnień) u chorych cierpiących na zespół jelita drażliwego, poprawia też komfort życia pacjentów. Także w przypadku innych chorób przewodu pokarmowego z objawami podobnymi do IBS, jak choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego dieta low FODMAP przynosi korzyści związane ze zmniejszeniem dolegliwości brzusznych oraz zmniejszeniem ilości wypróżnień w czasie doby [1-4,6,8]
Jak wygląda przykładowy jadłospis na diecie FODMAP?
Wiemy już, czym są FODMAP. Dieta i przepisy w niej zawarte powinny opierać się w pierwszym etapie na produktach z niską zawartością FODMAP. Poniżej prezentujemy, jak w praktyce wygląda dieta FODMAP - jadłospis całodzienny składający się z pięciu posiłków:
Śniadanie: Chleb orkiszowy, jajecznica ze szpinakiem i pomidorami, czarna herbata z mlekiem ryżowym
Obiad: Zupa krem z marchewki z pestkami dyni, Indyk pieczony z ziemniakami i grillowana cukinia, sałatka z pomidorów z oliwą i ziołami
Podwieczorek: Sałatka owocowa z pomarańczy, kiwi i winogron i orzechów włoskich
Kolacja: Komosa ryżowa z serem feta i jarmużem, pieczona czerwona papryka
Bibliografia:
- Black CJ, Staudacher HM, Ford AC. Efficacy of a low FODMAP diet in irritable bowel syndrome: systematic review and network meta-analysis. Gut. 2021 Aug 10:gutjnl-2021-325214.
- van Lanen AS, de Bree A, Greyling A. Efficacy of a low-FODMAP diet in adult irritable bowel syndrome: a systematic review and meta-analysis. Eur J Nutr. 2021 Sep;60(6):3505-3522.
- Manning LP, Yao CK, Biesiekierski JR. Therapy of IBS: Is a Low FODMAP Diet the Answer? Front Psychiatry. 2020 Aug 31;11:865.
- Pawlak, Katarzyna, et al. "Dieta L-FODMAP w leczeniu zespołu jelita drażliwego." Bromat Chem Toksykol 2 (2017): 179-183.
- Bellini M, Tonarelli S, Nagy AG, Pancetti A, Costa F, Ricchiuti A, de Bortoli N, Mosca M, Marchi S, Rossi A. Low FODMAP Diet: Evidence, Doubts, and Hopes. Nutrients. 2020 Jan 4;12(1):148. doi: 10.3390/nu12010148. PMID: 31947991; PMCID: PMC7019579.
- Mróz, Michalina, and Emilia Korek. "Znaczenie i skuteczność diety low-FODMAP w leczeniu zespołu jelita drażliwego." Pediatr. Med. Rodz. 2020, 16 (4): 355-361.
- https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/dieta-fodmap-zasady-i-zastosowanie/
- Popa SL, Pop C, Dumitrascu DL. Diet Advice for Crohn's Disease: FODMAP and Beyond. Nutrients. 2020 Dec 6;12(12):3751.
