Cukrzyca to choroba przewlekła związana z nieprawidłowym metabolizmem węglowodanów, dotykająca coraz większą część społeczeństwa. Zgodnie z najnowszymi danymi całkowita liczba pacjentów chorych na cukrzycę wzrosła czterokrotnie w ciągu ostatnich trzech dekad i obecnie dotyka około 1 na 11 dorosłych osób na całym świecie, co sprawia, że cukrzyca została nazwana przez ONZ epidemią XXI wieku [1-2]. Z poniższego artykułu dowiecie się, dla kogo będzie odpowiednia dieta cukrzycowa, jakie są zasady jej stosowania, a także co wolno jeść przy cukrzycy, a czego należy unikać. Odpowiemy na pytania czym jest dieta przed cukrzycowa i jak ułożyć jadłospis dopasowany do tych chorób.
Dieta cukrzycowa - kto powinien ją stosować?
Dieta dla diabetyka jest wskazana w przypadku nieprawidłowej tolerancji glukozy (cukru), w celu zmniejszenia jej poziomu (stężenia) we krwi, zapobieganiu hiperglikemii (zbyt wysokiemu stężeniu glukozy we krwi) i poprawy metabolizmu. Tego typu dieta sprawdzi się dla cukrzyków w przypadku rozpoznania cukrzycy typu 1 związanej z defektem wydzielania insuliny przez trzustkę, a zwłaszcza przy cukrzycy typu 2, kiedy trzustka produkuje insulinę lecz jej działanie jest upośledzone, a dodatkowo występuje insulinooporność komórek i tkanek. Jest zalecana także w przypadku rozpoznania cukrzycy w czasie ciąży [3-7]. Warto zwrócić uwagę również na fakt, że rozwój cukrzycy typu 2 poprzedza wystąpienie tzw. stanu przedcukrzycowego, kiedy tolerancja glukozy nie jest prawidłowa, ale nie osiągnęła pułapu klasyfikującego rozpoznanie cukrzycy. W tym przypadku aby zachować zdrowie i opóźnić wystąpienie cukrzycy zaleca się opiekę dietetyka, stosowanie diety pokrywającej się z zaleceniami dla diety w cukrzycy typu 2, pomagającej obniżyć masę ciała (niskokalorycznej, niskotłuszczowej), jednak kluczowa jest zmiana stylu życia (redukcja masy ciała, zwiększona aktywność fizyczna), rozważa się także leczenie farmakologiczne (metformina) [6].
Dieta cukrzycowa a typ cukrzycy - najważniejsze zasady żywieniowe
Jaka dieta jest zalecana przy cukrzycy typu 1, a jaka w przypadku cukrzycy typu 2? Czy są inne w zależności od typu choroby?
Terapia behawioralna jest niezbędnym elementem leczenia wszystkich diabetyków (zarówno przy cukrzycy typu 1, jak i typu 2) w każdym wieku. Chorzy na cukrzycę powinni przestrzegać zasad prawidłowego żywienia skierowanych do osób zdrowych oraz dodatkowo:
- kontrolować wielkość spożywanych produktów i posiłków;
- kontrolować ilość spożywanych węglowodanów w całej diecie i poszczególnych posiłkach;
- ograniczać żywność zawierającą węglowodany łatwo przyswajalne, w tym cukry dodane i wolne cukry;
- spożywać regularne posiłki, w tym śniadania
Dieta dla cukrzyka chorującego na cukrzycę typu 1 (bez nadwagi i otyłości) powinna bazować na produktach z ograniczoną zawartością węglowodanów łatwoprzyswajalnych oraz zachowywać ogólne zasady prawidłowo zbilansowanej diety, czyli dostarczać w odpowiedniej ilości takie składniki jak białka, tłuszcze, węglowodany, błonnik pokarmowy, składniki mineralne i witaminy w odpowiednich proporcjach. Ze względu na konieczność leczenia insuliną przy opracowaniu założeń diety należy traktować priorytetowo szacowanie zawartości węglowodanów przyswajalnych w posiłku, na przykład w systemie wymienników węglowodanowych (WW) i białkowo-tłuszczowych (WBT). Należy także pamiętać o spowalniającym wchłanianie glukozy do krwi działaniu białek i tłuszczu.
Jako że cukrzyca typu 2 często powiązana jest z nadwagą lub otyłością, podstawowym celem terapii jest utrzymanie optymalnej kontroli metabolicznej choroby, redukcja nadmiernej i utrzymanie pożądanej masy ciała pacjentów - cukrzyków. Z tego powodu poza wymienionymi wyżej wskazówkami ogromne znaczenie ma wartość kaloryczna diety, często niezbędny jest deficyt energetyczny, jako że zmniejszenie masy ciała poprawia kontrolę glikemii.
W diecie osoby chorej na cukrzycę zaleca się około 45% energii pochodzącej z węglowodanów, a w przypadku gdy pochodzą one z produktów o niskim indeksie glikemicznym i dużej zawartości błonnika ich udział może być większy, nawet do 60% (zwłaszcza u osób z wysoką aktywnością fizyczną). Dzienne spożycie fruktozy (cukru naturalnie zawartego w owocach) nie powinno przekraczać 50g. Minimalne spożycie błonnika powinno wynosić 25g. Tłuszcz w diecie powinien stanowić 25-40% wartości energetycznej, bardzo ważna jest jego jakość - zaleca się unikanie tłuszczów nasyconych oraz tłuszczów trans. Odpowiednia ilość białka to zwykle 15-20% kalorii z diety, w przypadku chorych na cukrzycę typu 2 z nadmierną masą ciała zaleca się 20-30% białka.
Co ważne, nie ma diety uniwersalnej dla wszystkich chorych na cukrzycę. W leczeniu cukrzycy jako diety cukrzycowe można stosować różne strategie żywieniowe, np. dietę DASH (polecane zarówno dla cukrzyka jak i nadciśnieniowca), dietę śródziemnomorską, diety roślinne [4].
Co wolno jeść na diecie cukrzycowej?
Wiemy już, jakie ogólne zasady powinna spełniać dieta cukrzycowa. Co wolno jeść, aby sprostać jej regułom?
Jedna z ważniejszych zasad dotyczy węglowodanów: powinny pochodzić przede wszystkim z pełnoziarnistych produktów zbożowych, zwłaszcza o niskim indeksie glikemicznym (< 55 IG). Jest to główny filar, na którym opiera się dieta cukrzyka. Najpopularniejsze przepisy polecane w tej diecie zawierają m.in. pieczywo pełnoziarniste, makaron pełnoziarnisty, ryż brązowy, płatki owsiane, gruboziarniste kasze. Należy uwzględniać w diecie warzywa: minimum 3 porcje warzyw bogatych w błonnik, o zawartości węglowodanów do 5%, zwłaszcza w postaci surowej (np. szpinak, boćwina, brokuły, cebula, pomidory, papryka) [2-4].
Co jeszcze można jeść przy cukrzycy?
W przypadku owoców nie muszą być one całkowicie eliminowane (zawierają m.in. pożądany błonnik, witaminy i składniki mineralne), ale zalecane jest wybieranie tych o niższym indeksie glikemicznym, dobre będą np. owoce jagodowe, w ilości nie większej niż 300g/dzień podzielonych na dwie porcje. Rekomendowanie jest używanie tłuszczów roślinnych (np. oliwa, olej rzepakowy), z wyłączeniem kokosowego i palmowego. Dieta cukrzycowa dopuszcza przepisy zawierające różnorodne źródła białka: oprócz produktów mlecznych (bez dodatku cukru, najlepiej fermentowanych typu jogurt, kefir, spożywanych minimum 2 razy dziennie) także ryby, mięso i jaja, polecane są nasiona roślin strączkowych. Dozwolone jest używanie słodzików. [2-4,8].
Produkty niewskazane na diecie cukrzycowej
W jadłospisie diety ograniczającej węglowodany łatwo przyswajalne do produktów, których nie należy jeść zaliczymy wszystkie o wysokim indeksie glikemicznym (>70 IG), zwłaszcza: cukier, słodycze, miód, soki i napoje owocowe oraz dosładzane, owoce w syropach. Owoce o średnim indeksie glikemicznym (winogrona, kiwi, dojrzałe banany) powinny być spożywane w ograniczonych ilościach, najlepiej w towarzystwie większego posiłku. Warto ograniczać mięso czerwone i zastępować je innymi źródłami białka. Nie jest zalecane spożywanie alkoholu, zwłaszcza w przypadku chorych z dyslipidemią (hipertriglicerydemią), neuropatią i z zapaleniem trzustki w wywiadzie. Alkohol hamuje uwalnianie glukozy z wątroby i w związku z tym jego spożycie może sprzyjać hipoglikemii. Należy ograniczyć spożycie soli, jako że całkowita ilość soli pochodzącej z produktów, potraw i dosalania nie powinna przekroczyć 5g/dzień [2-4].
Dieta cukrzycowa - przykładowy jadłospis w zależności od typu cukrzycy
Przykładowy jadłospis w cukrzycy typu 1 [9]:
| ŚNIADANIE: Pieczywo razowe (125g) z masłem (12g), szynka z drobiu (50g), ser twarogowy (25g), sałata zielona (30g), jabłko (140g), herbata bez cukru | WW – 6 WBz – 1,5 WT – 1 |
| OBIAD: Zupa ryżowa - włoszczyzna (50g), ryż brązowy (15g), śmietana 12% (16g), duszony filet z kurczaka (100g), ziemniaki (240g), surówka z marchwi (200g) i z jabłka (140g), kompot z truskawek (100g) | WW – 8 WBz – 2 WT – 1,5 |
| KOLACJA: chleb graham (125g) z masłem (12g), pasta z sera twarogowego (25g) i makreli (25g) z cebulą (10g), jogurt naturalny 2% (170g), sałata (30g) | WW – 6 WBz – 1 WT – 1 |
Przykładowy jadłospis w cukrzycy typu 2:
ŚNIADANIE: Kanapka z pastą z sera białego półtłustego z jogurtem i szczypiorkiem, chleb żytni razowy, papryka czerwona
II ŚNIADANIE: Sałatka z sałaty rzymskiej, pomidora i oliwek z serem mozzarella light, grahamka
OBIAD: Dorsz pieczony z kaszą jęczmienną, koperkowym sosem jogurtowym, surówka z kapusty kiszonej i marchewki z olejem rzepakowym
PODWIECZOREK: kefir, maliny
KOLACJA: Potrawka z soczewicy, indyka i pomidorów z ryżem brązowym
BIBLIOGRAFIA
- Ciborowska H. Dieta łatwostrawna, w: Dietetyka - Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Ciborowska H. i Rudnicka A., Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2007, 244-251
- Jarosz M. (red.) Zasady prawidłowego żywienia chorych w szpitalach. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa;2011
- https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/dieta-lekkostrawna-2/
- Aleksandrowicz, Ilona. "Dieta lekkostrawna jako terapia żywieniowa w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy." Journal of NutriLife 9 (2019).
- Mosiołek, Anna, and Jacek Gierus. "Program rehabilitacji masy ciała w anoreksji." Psychiatria 16.3 (2019): 132-138
